بەشێک لە وتاری فەیلەسوف فرێدرێش ئەنگڵز، کە ١٨٧٦ نوسییوتی لە چوارچێوەی ئەو سەردەمە نوێیەی بیردۆزی پەرەسەندن و کاریگەری کتێبەکەی چارلس داروین خستبوویەوە. بە تێبینی ئەوەوە، کە جۆری مەیموون لە کوردیدا بۆ کلکدار و بێکلک بەکاردێت. بەڵام لە دەقی ئەسڵیدا Ape & Monkey جودان. بۆیە وریابە مەبەستی بێکلکەکانە وەکو شەمپانزی و گۆریلا …هتد.
سەرەتای گەشتی مرۆڤایەتی
چەند سەد هەزار ساڵ لەمەوبەر، لە سەردەمێکدا، کە هێشتا ناکرێت بە وردی پێناسە بکرێت. لەو سەردەمەی پەرەسەندنی زەویدا، کە زەویزانەکان پێی دەڵێن سەردەمی سێیەم. ڕەنگە لە کۆتاییدا لە شوێنێک لە ناوچە گەرمەکاندا، لە نزیک ئاوەکانی زەریای هیندی، ڕەگەزێکی مەیمووننی تایبەت ژیابێت، کە زۆرترین هاوشێوەی مرۆڤیان هەبووە و گەیشتبوونە پلەیەکی زۆر بەرزی گەشەکردن.
داروین وەسفێکی ورد و درشتی ئەم مەیموونانەی بۆ کردوین، کە باوانی ئێمەن بوون: پێستیان بە تەواوی بە موو داپۆشرابوو، سمێڵ و گوێچکەیان قۆچدار بوو، بە کۆمەڵ لەناو دارەکاندا دەژیان.
گۆڕانکارییە بنەڕەتییەکە: ئازادکردنی دەست
لەژێر کاریگەری شێوازی ژیانیاندا، پێویست بوو دەستەکان ئەرکی جیاواز لە قاچەکان ئەنجام بدەن. جگە لە ئەرکەکانی قاچەکان لەکاتی سەرکەوتندا. بە ئەگەرێکی زۆرەوە ئەمە هۆکاری سەرەکی بوو بۆ ئەو بازدانە گەورەیە لە ژیانی مرۆڤدا.
ئەم مەیموونانە دەستیان کرد بە لەدەستدانی خووی پشت بەستن بە دەستەکانیان بۆ ڕۆیشتن لەسەر زەوی، و ڕۆیشتنێکی ڕاست و دروستیان گرتەبەر. بەم شێوەیە هەنگاوی یەکلاکەرەوەی گواستنەوە لە مەیمونەوە بۆ مرۆڤ تەواو بوو.
بەراوردکردن لەگەڵ مەیموونەکانی ئەمڕۆ
هەموو ئەو مەیمونانەی، کە هاوشێوەی ئەون و تا ئەمڕۆش دەژین، دەتوانن تەنها لەسەر قاچەکانیان ڕاست بوەستن و بەدەوری خۆیاندا بجوڵێن، بەڵام تەنها لە کاتی پێویست و بە **چەقبەستوویی**دا ئەم کارە دەکەن.
سەبارەت بە ڕۆیشتنە سروشتییەکەیان، بە شێوەیەکی نیوەڕاست دەڕۆن و پێویستیان بە بەکارهێنانی دەستەکانیان هەیە. زۆربەی ئەم مەیموونانە لە کاتی ڕۆیشتندا پشتگیری لە پەنجەی ناوەڕاستی پەنجە چەماوەکانیان دەکەن لەسەر زەوی، قاچەکانیان بەرەو جەستەیان دەچەمێننەوە و جەستەیان پاڵدەنێن بۆ پێشەوە وەک ئیفلیجێک، کە لەسەر دوو چەقۆ دەڕوات.
قۆناغەکانی پەرەسەندن
ئەمڕۆش بە گشتی دەتوانین لە مەیموونەکاندا هەموو قۆناغەکانی گواستنەوە لە ڕۆیشتن بە هەر چوار قاچەوە بۆ ڕۆیشتن بە دوو قاچەوە چاودێری بکەین. بەڵام ئەم دوایین شێوازی ڕۆیشتنە هەرگیز لە ئاستی شێوازێکی فریاگوزاری تێپەڕی نەکردووە، کە لە کاتی پێویستییەکی زۆردا بەکاردەهێنرێت.
پێکهاتنی یاسایەک و پێویستییەک
ئەگەر ڕۆیشتنی ڕاست قەدەر بووبێت بۆ باوباپیرە تووکدارەکانمان. یەکەمجار ببێتە یاسایەک و دووەمیش پێویستییەک. ئەوا ئەمە وا گریمانە دەکات، کە دەستەکان لەو سەردەمەدا دەبوو چالاکی زیاتر و زیاتری جۆرەکانی دیکە ئەنجام بدەن.
دابەشکردنی کار لە نێوان دەست و قاچدا
تەنانەت لە نێو مەیموونەکاندا جۆرێک لە دابەشکردنی کار لە نێوان دەست و قاچەکاندا هەیە:
- دەست وەک وتمان لە کاتی سەرکەوتندا بەکاردێت، بە پێچەوانەی قاچەوە
- دەست زیاتر بۆ هەڵگرتن و ڕاگرتنی خۆراک بەکاردێت
- هەندێک لە مەیموونەکان دەستەکانیان بەکاردەهێنن بۆ:
- دروستکردنی کۆشک لە دارەکاندا
- دروستکردنی گوێسەبان لە نێوان لقەکاندا بۆ پاراستن لە خراپی کەشوهەوا
- گرتنی کوتەکێک یا تیژەرێک بۆ بەرگریکردن لە دوژمنان
- فڕێدانی میوە و بەرد
جیاوازی گەورە لە نێوان دەستی مەیمون و مرۆڤدا
هەندێک کردەوەی سادە بە دەست ئەنجام دەدەن، کە لاسایی مرۆڤ دەکەنەوە. بەڵام وردە وردە لێرەدا، هەموو جیاوازییەک لە نێوان دەستی مەیمونە گەشەنەکردووەکاندا و دەستی مرۆڤدا دەردەکەوێت.
تەنانەت ئەگەر مرۆڤ هاوشێوەیترین مەیمونیش بێت، دەستی مرۆڤ، کە بە کارکردن لە ماوەی هەزاران سەدەدا تا پلەیەکی بەرزی شارەزایی بەرزکراوەتەوە. جیاوازی گەورەی هەیە و بەستنەوەی لەگەڵ تێڕامانی بۆی.
هاوشێوەیی و جیاوازی
ژمارەی ئێسک و ماسولکەکان و ڕێکخستنی گشتییان لە دەستی مەیمون و دەستی مرۆڤدا وەک یەکن، بەڵام دەستی یەکەم مرۆڤی دڕندەی سەرەتایی دەتوانێت سەدان کردەوە ئەنجام بدات، کە دەستی مەیموونی ئێستا هەرگیز ناتوانێت لاسایی بکاتەوە.
ئەنجامی گرنگ
دەستی مەیمون هیچ چەقۆیەکی بەردی دروست نەکردووە. تەنانەت چەقۆیەکی زۆر خامی سەرەتایی. ئەمە ئەو جیاکەرەوە گرنگەیە، کە مرۆڤی لە هەموو ئاژەڵەکانی دیکە جیا دەکاتەوە.
سەرچاوە وەکو بنەڕەت:
*ئەم وتارە لەسەر بنەمای “The Part Played by Labour in the Transition from Ape to Man” ی فرێدرێش ئەنگڵز (١٨٧٦) دووبارە ڕێکخراوەتەوە بۆ خوێنەری کوردی لەگەڵ پاراستنی ناواخن و مانای سەرەکی
وەڵامێک بنووسە