ڕێبەریی
نێوان عەقڵ و شەریعەت لە دیاریکردنی چاک و خراپدا مشتومڕێکی بێکۆتایییە. هەروەها لە هەموو قوتابخانە ڕەوشتییە نوێکان و دەرەوەی ئاینیش لە هیوم، کانت، هایدت و فێرگل بەردەوامە تا هەنووکە
پێشەکی
جیاکردنەوەی چاک لە خراپ و دیاریکردنی ئەوەی چی جوانە و چی ناشیرینە، یەکێکە لە پرسە بنەڕەتییەکانی عەقیدە، فیقهـ و عیلمی کەلام لە ئیسلامدا. ئەم بابەتە، کە بە عەرەبی “التحسين والتقبيح” ناسراوە، لە ناوەندی گفتوگۆی نێوان مەزهەبە جیاوازەکاندایە و پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە تێگەشتنمان لە دادپەروەری خودایی هەیە.
پرسیارە بنەڕەتییەکە ئەمەیە: ئایا عەقڵی مرۆڤ خۆی دەتوانێت بزانێت چی چاکە و چی خراپە، یان ئەوە تەنها لە ڕێگەی وەحی و شەریعەتەوە دەرکەوتووە؟
سێ ڕوانگەی سەرەکی
١. ڕوانگەی موعتەزیلی
بۆچوون: عەقڵ خۆی دەتوانێت جوانی و ناشیرینی شتەکان تێبگات، شەریعەت تەنها پشتڕاستی دەکاتەوە.
سەرچاوە:
قال المعتزلة: إن العقل يدرك قبح الكذب وحسن الصدق وإن لم يرد الشرع بذلك
“موعتەزیلەکان دەڵێن: عەقڵ تێدەگات ناشیرینی درۆ و جوانی ڕاستگۆیی تەنانەت گەر شەریعەتیش بەم شتە فەرمانی نەدابێت”
٢. ڕوانگەی ئەشعەری
بۆچوون: هیچ شتێک لە بنەڕەتدا چاک یان خراپ نییە، تەنها شەریعەت دیاری دەکات چی چاکە و چی خراپە. ئەمان تەنانەت خودی کردەوەکەش وەکو بکەر دەڵێن ”خودا” دەیکات نەک بەندە
سەرچاوە:
قال الأشاعرة: لا حسن ولا قبح للأفعال إلا ما حسنه الشرع أو قبحه
“ئەشعەرییەکان دەڵێن: هیچ جوانی و ناشیرینییەک بۆ کردارەکان نییە، تەنها ئەوەی شەریعەت جوان یان ناشیرینی کردبێت ئەوە تەواوە”
٣. ڕوانگەی ماتوریدی
بۆچوون: شتەکان بە بنەڕەت خاسیەتی چاک و خراپیان هەیە، بەڵام عەقڵ بە پشتبەستن بە شەریعەت ڕای لێدەدا.
سەرچاوە:
عند الماتريدية: الأفعال لها صفات ذاتية من الحسن والقبح، والعقل يحكم بها وفق الشرع
“لەلای ماتوریدییەکان: کردارەکان خاسیەتی بنەڕەتیان لە جوانی و ناشیرینیدا هەیە، عەقڵیش بەپێی شەریعەت حوکمیان لەسەر دەدات”
سەرەتا و پێشینە
یەکەمین کەس کە بە شێوەیەکی بەرفراوان ئەم بابەتەی لێکۆڵینەوە کرد، جهم بن صفوان بوو کە بنەمای ناوداری دامەزراند:
“وجوب المعرفة بالعقل قبل ورود الشرع”
“ئەرکی زانین بە عەقڵ پێش هاتنی شەریعەتە”
ئەم بنەمایە وایکرد مۆعتەزیلەکان و کەرامییەکان ئەم ڕوانگەیە قبوڵ بکەن.
بەڵگەکانی قورئان
هەندێک ئایەتی قورئان ئاماژە بە ڕۆڵی عەقڵ دەکەن:
ئایەتی یەکەم:
وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا
“ئێمە سزا نادەین تا پێغەمبەرێک نەنێرین” (الإسراء: ١٥)
ئایەتی دووەم:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ
“خودا فەرمان بە دادپەروەری و چاکەکاری دەدات” (النحل: ٩٠)
دەرئەنجامە گرنگەکان
لە ڕوانگەی مۆعتەزیلییەوە:
- مەعریفەت واجبە/ئەرکە: ناسینی خودا بە عەقڵ وابەستەیە
- دادپەروەری خودایی: خودا بەپێی یاساکانی عەقڵ دادپەروەرە
- بەرپرسیاریەتی مرۆڤ: مرۆڤ بەرپرسیارە چونکە عەقڵی هەیە
لە ڕوانگەی ئەشعەرییەوە:
- ڕۆڵی شەریعەت: تەنها شەریعەت دیاری دەکات چی چاکە
- ئیرادەی خودایی: خودا ئەوە دەکات، کە دەیەوێت
- قبوڵکردنی فەرمان: بەندە دەبێت فەرمانی خودا قبوڵ بکات
ڕوانگەی ئیبن تەیمیە
شێخ الإسلام ابن تەیمیە ڕوانگەیەکی ناوەندی پێشکەش کرد کە کردارەکان بۆ سێ جۆر دابەش دەکات:
جۆری یەکەم: کردارە بنەڕەتییەکان
الأول: ما تتضمنه الأفعال من المصالح والمفاسد، حتى لو لم يقصد الشارع ذلك
“یەکەم: ئەو کردارانەی بەرژەوەندی و زیان لە خۆیان دەگرن، تەنانەت گەر شەرعدەر مەبەستی ئەوە نەبێت”
نموونە: دادپەروەری بە خۆی سوودی هەیە، ستەم بە خۆی زیانی هەیە. واتا کرۆکییە لە ناوەوەیدا.
جۆری دووەم: کردارە شەرعییەکان
ئەو کردارانەی تەنها لە ڕێگەی شەریعەتەوە چاک یان خراپ دیاری دەکرێن. هەروەها پرسین لێیان نادروستە
نمونە: قەدەغەکردنی قومار، کحول و گۆشتی بەراز فەرمانە
جۆری سێیەم: کردارە تێکەڵەکان
ئەو کردارانەی هەم خاسیەتی بنەڕەتیان هەیە و هەم شەریعەت ڕوونی کردوونەتەوە. واتا ئیبن تەیمییە دەفەرمێ: کە هیچ لە سەلەف نەیانوتووە ئەقڵ توانای جیاکردنەوەی نییە. ئەوەی دەیڵێن هاوتای شەرعیشی هەیە
دەرئەنجام
بابەتی التحسين والتقبيح یەکێکە لە قووڵترین بابەتەکانی عیلمی کەلام و فیقهی و تەنانەت پایەی سەرەکییە لە عەقیدە و باوەڕ، کە کاریگەری لەسەر تێگەشتنی ئێمە لە:
- ماهیەتی ئەخلاق ”کرۆک”
- پەیوەندی نێوان عەقڵ و وەحی
- بەرپرسیاریەتی مرۆڤ
- دادپەروەری خودایی
هەر مەزهەبێک بەپێی تێگەشتنی خۆی لەم بابەتە، چوارچێوەیەکی تایبەتی بۆ تێگەشتن لە ئەخلاق و شەریعەت دروست کردووە.
سەرچاوەکان:
- دەربارەی جەهەم بن سەفوان لە زاری نەیاریانەوە
- القاضي عبد الجبار، المغني في أبواب التوحيد والعدل
- اللمع في الرد على أهل الزيغ والبدع للإمام أبي الحسن الأشعري
- ابن تيمية، مجموع الفتاوى
- الماتريدي، التوحيد
