پێشەکی
یەکێک لە کێشە فەلسەفییە دێرینەکان، کە لە میراتی ئیسلامیدا هەمیشە بابەتی مشتومڕ بووە. پەیوەندی بە چەمکی “بوون” و “نەبوون”ەوە هەیە. ئەم کێشەیە تەنها بابەتێکی ئەکادیمی نییە، بەڵکو کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر تێگەشتنمان لە خوداوەند و جیهان هەیە.
ناوکی کێشەکە
جیاوازی نێوان “موجود/هەبوو” و “معدوم/نەبوو”
لە بنەڕەتدا، موتەکەلیمەکان (قسەکەرانی دینی) جیهان بە دوو بەش دابەش دەکەن:
- موجود/هەبوو: ئەو شتانەی، کە بوونیان هەیە
- معدوم/نەبوو: ئەو شتانەی، کە بوونیان نییە
بەڵام ئەم دابەشکردنە کێشەیەکی گەورە دروست دەکات. چونکە “نەبوون” بە خۆی شتێک نییە، بەڵکو تەنها دژی هەبوونە یاخود تەنها نەمانی شتێکە. وەک چۆن سارد تەنها نەمانی گەرمایە، نەک شتێکی سەربەخۆ.
نائاسایی لە بیرکردنەوە
ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە دەبێتە هۆی ئەوەی، کە هەندێک موتەکەلیم بڵێن: “ئێمە لە فەلسەفەدا نەبوونمان هەیە، بەڵام لە زانستی سروشتیدا نەبوون/عەدەممان نییە.” ئەمەش ناکۆکییەکی ئاشکرایە، چونکە هەمان کەسان هەوڵ دەدەن بە بەڵگەی زانستی سەلماندن بکەن.
چارەسەری ئیبن تەیمییە
شێخی ئیسلام ئیبن تەیمییە (١٢٦٣-١٣٢٨ز)
لە کتێبی نایابی “بیان تلبیس الجهمیة”دا، ئیبن تەیمییە چارەسەرێکی ڕادیکاڵ/پەڕیانەی ئەم کێشەیەی پێشکەش کردووە:
“هەر شتێک کە بوونی هەبێت، دەبێت یان لەش بێت یان دووری و مەودا. ئەوەی دووری نییە، ئەوە بە نەبوو دەژمێردرێت.”
بەهای ئەم بیرۆکەیە
ئەم چارەسەرە لە ڕوانگەی لۆژیکییەوە:
- ڕوونە: هەموو شتەکان یان لەش یان دوورییان هەیە
- کۆنکرێتە/پتەوە: دەتوانرێت بە ئەزموون بسەلمێندرێت
- ناکۆکی ڕەت دەکاتەوە: دەرباز دەبێت لە “شتە بەڵام شت نییە”، کە ئەشعەرییەکان دەیڵێن
کێشەی ماوە
پرسیاری دوورییەکان
تەنانەت ئەم چارەسەرە ئاڵۆسکاوەش کێشەیەکی بچووکی ماوە:
گەر شتێک “دوورییەکان” ــی هەبێت و شوێنێکی دیاریکراوی هەبێت، ئەوا ئەویش لەناو ئەم جیهانەیە. لێرەدا ئیبن تەیمییە هەمان ئەسڵی مەزهەبە عەقەدییەکەی خۆی لەسەر ئیمام ئەحمەد دەپارێزێ، کە دەڵێت ئەوەی دەڵێت ”خودا لە ئاسمان نییە، ئەوە جەهەمییە”. بەڵام وەکو هەموو شتەکانی دیکە بوونی دوورییەکان و شوێن دەبێتە مایەی:
- گۆڕان: دەتوانرێت بگۆڕدرێت ”حەوادیس”
- پێکهاتوو: لە بەشەکان پێکهاتووە واتا مورەکەب
ئەمەش واتا ئەوە دەگەیەنێت، کە تەنانەت ئەم چارەسەرەش ١٠٠٪ کێشەکە یەکلاناکاتەوە.
ئەنجامگیری
بیرۆکەی ئیبن تەیمییە هەنگاوێکی گرنگ بوو بەرەو چارەسەری کێشەی فەلسەفی بوون و نەبوون. هەرچەندە زۆر پڕ نییە، بەڵام ڕێگەیەکی نوێی ئاراستەکردووە، کە هێشتا لە گفتوگۆی فەلسەفی هاوچەرخدا بەهادارە. هێشتا سەدان هەنگاو لەو خولانەوەی ”شتە و شتیش نییە” ڕێکوپێکترە.
ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە نیشان دەدات کە چۆن میراتی ئیسلامی ”ئەهلی سەلەف” دەتوانێت بەشدارییەکی ئەزموونی و کاریگەردارانە لە گفتوگۆ فەلسەفییە گشتییەکاندا بکات.
* ئەم وتارە بەشێکە لە لێکۆڵینەوەیەکی فراوان لەسەر بیری فەلسەفی ئیسلامی و کاریگەری لەسەر زانستی هاوچەرخ.
وەڵامێک بنووسە