– بەشێک لە وتاری فەیلەسوف (فرێدرێش ئەنگڵز) کە ١٨٧٦ نوسییوتەی لە چوارچێ‌وەی ئەو سەردەمە نوێیەی بیردۆزی پەرەسەندن و کاریگەری کتێبەکەی چارلس داروین خستویەتیەوە.
چەند سەد هەزار ساڵ لەمەوبەر، لە سەردەمێکدا کە هێشتا مەحاڵە بە وردی پێناسە بکرێت. لەو سەردەمەی پەرەسەندنی زەویدا کە جیۆلۆجیستەکان پێی دەڵێن سەردەمی فۆرماتیڤی سێیەم. ڕەنگە لە کۆتاییدا، لە شوێنێک لە ناوچە گەرمەکاندا ژیاوە. لە نزیک ئاوەکانی زەریای هیندی ڕەگەزێکی مەیموونن، کە زۆرترین هاوشێوەی مرۆڤن و گەیشتوونەتە پلەیەکی زۆر بەرزی گەشەکردن. داروین وەسفێکی درشتی ئەم مەیموونانەی بۆ کردین، کە باوباپیرانمان بوون. پێستیان بە تەواوی بە موو داپۆشرابوو، سمێڵ و گوێچکەیان قۆچدار بوو، بە کۆمەڵ لەناو دارەکاندا دەژیان. لەژێر کاریگەری شێوازی ژیانیاندا، کە پێویستە دەستەکان ئەرکی تر ئەنجام بدەن. جگە لە ئەرکەکانی قاچەکان لەکاتی سەرکەوتندا و بە ئەگەرێکی زۆرەوە ئەمە هۆکاری سەرەکی بێت بۆ ئەو بازدانە گەورەیە. ئەم مەیموونانە دەستیان کرد بە لەدەستدانی خووی پشت بەستن بە دەستەکانیان بۆ ڕۆیشتن لەسەر زەوی و ڕۆیشتنێکی ڕاست و دروستیان گرتەبەر. بەم شێوەیە هەنگاوی یەکلاکەرەوەی گواستنەوە لە مەیمونەوە بۆ مرۆڤ تەواو بوو. هەموو ئەو مەیمونانەی کە هاوشێوەی ئەون و تا ئەمڕۆش دەژین دەتوانن تەنها لەسەر قاچەکانیان ڕاست بوەستن و بەدەوری خۆیاندا بجوڵێن، بەڵام تەنها لە کاتی پێویست و بەوپەڕی چەقبەستووییدا ئەم کارە دەکەن. سەبارەت بە ڕۆیشتنە سروشتییەکەی، بە شێوەیەکی نیوەگەڕ دەڕوات و پێویستی بە بەکارهێنانی دەستەکانی هەیە. زۆربەی ئەم مەیموونانە، لە کاتی ڕۆیشتن، پشتگیری لە پەنجەی ناوەڕاستی پەنجە چەماوەکانیان دەکەن لەسەر زەوی، قاچەکانیان بەرەو جەستەیان دەچەمێننەوە و جەستەیان پاڵدەنێن بۆ پێشەوە لە نێوان دەستە درێژەکانیاندا وەک ئیفلیجێک کە لەسەر دوو چەقۆ دەڕوات. ئەمڕۆش بەگشتی دەتوانین لە مەیموونەکاندا هەموو قۆناغەکانی گواستنەوە لە ڕۆیشتن بە هەر چوار قاچەوە بۆ ڕۆیشتن بە دوو قاچەوە چاودێری بکەین. بەڵام ئەم دوایین شێوازی ڕۆیشتنە هەرگیز لە ئاستی شێوازێکی فریاگوزاری تێپەڕ نەکردووە، کە لە کاتی پێویستییەکی زۆردا بەکاردەهێنرێت. ئەگەر ڕۆیشتنی ڕاست قەدەر بووبێت، بۆ باوباپیرە تووکدارەکانمان. یەکەمجار ببێتە یاسایەک و دووەمیش پێویستییەک، ئەوا ئەمە وا گریمانە دەکات، کە دەستەکان لەو سەردەمەدا دەبوو چالاکی زیاتر و زیاتری جۆرەکانی دیکە ئەنجام بدەن. تەنانەت لە نێو مەیموونەکاندا جۆرێک لە دابەشکردنی کار لە نێوان دەست و قاچەکاندا هەیە. دەست وەک وتمان لە کاتی سەرکەوتندا بەکاردێت، بە پێچەوانەی قاچەوە. دەست زیاتر بۆ هەڵگرتن و ڕاگرتنی خۆراک بەکاردێت، وەک چۆن هەندێک لە مەمکەکانی خوارەوە بە قاچەکانی پێشەوەیان دەیکەن. هەندێک لە مەیموونەکان دەستەکانیان بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی کۆشک لە دارەکاندا، یان تەنانەت وەک شامپانزیەکان بۆ دروستکردنی گوێسەبانێک لە نێوان لقەکاندا بۆ ئەوەی لە خراپی کەشوهەوا بپارێزن. بەو دەستە چەقۆکان دەگرن بۆ بەرگریکردن لە دوژمنان یان بە میوە و بەرد بەردیان تێ دەگرن. هەندێک کردەوەی سادە بە دەست ئەنجام دەدات کە لاسایی مرۆڤ دەکەنەوە. بەڵام، وردە وردە لێرەدا، هەموو جیاوازییەک لە نێوان دەستی مەیمونە گەشەنەسەندووەکەدا هەیە. تەنانەت ئەگەر مرۆڤ هاوشێوەیترین مەیمونیش بێت. و دەستی مرۆڤ، کە بە کارکردن لە ماوەی هەزاران سەدەدا تا پلەیەکی بەرزی شارەزایی بەرزکراوەتەوە. ژمارەی ئێسک و ماسولکەکان و ڕێکخستنی گشتییان لە دەستی مەیمون و دەستی مرۆڤدا وەک یەکن، بەڵام دەستی یەکەم مرۆڤی دڕندەی سەرەتایی دەتوانێت سەدان کردەوە ئەنجام بدات کە دەستی مەیموونی ئێستا هەرگیز ناتوانێت لاسایی بکاتەوە. دەستی مەیموون، واتە مەیموون. هیچ چەقۆیەکی بەرد دروست نەکرابوو، تەنانەت چەقۆیەکی زۆر خامیش……
وەڵامێک بنووسە