– بەشێک لە وتاری فەیلەسوف (فرێدرێش ئەنگڵز) کە ١٨٧٦ نوسییوتەی لە چوارچێ‌وەی ئەو سەردەمە نوێیەی بیردۆزی پەرەسەندن و کاریگەری کتێبەکەی چارلس داروین خستویەتیەوە.
چەند سەد هەزار ساڵ لەمەوبەر، لە سەردەمێکدا کە هێشتا مەحاڵە بە وردی پێناسە بکرێت. لەو سەردەمەی پەرەسەندنی زەویدا، کە جیۆلۆجیستەکان پێی دەڵێن سەردەمی فۆرماتیڤی سێیەم. ڕەنگە لە کۆتاییدا، لە شوێنێک لە ناوچە گەرمەکاندا ژیابێت ”مەبەستی باوانی سەرەکییە”. لە نزیک ئاوەکانی زەریای هیندی ڕەگەزێکی مەیموونن، کە زۆرترین هاوشێوەی مرۆڤن و گەیشتوونەتە پلەیەکی زۆر بەرزی گەشەکردن. داروین وەسفێکی درشتی ئەم مەیموونانەی بۆ کردین، کە باوباپیرانمان بوون. پێستیان بە تەواوی بە موو داپۆشرابوو، سمێڵ و گوێچکەیان قۆچدار بوو، بە کۆمەڵ لەناو دارەکاندا دەژیان. لەژێر کاریگەری شێوازی ژیانیاندا، کە پێویستە دەستەکان ئەرکی تر ئەنجام بدەن. جگە لە ئەرکەکانی قاچەکان لەکاتی سەرکەوتندا و بە ئەگەرێکی زۆرەوە ئەمە هۆکاری سەرەکی بێت بۆ ئەو بازدانە گەورەیە. ئەم مەیموونانە دەستیان کرد بە لەدەستدانی خووی پشت بەستن بە دەستەکانیان بۆ ڕۆیشتن لەسەر زەوی و ڕۆیشتنێکی ڕاست و دروستیان گرتەبەر. بەم شێوەیە هەنگاوی یەکلاکەرەوەی گواستنەوە لە مەیمونەوە بۆ مرۆڤ تەواو بوو. هەموو ئەو مەیمونانەی کە هاوشێوەی ئەون و تا ئەمڕۆش دەژین دەتوانن تەنها لەسەر قاچەکانیان ڕاست بوەستن و بەدەوری خۆیاندا بجوڵێن، بەڵام تەنها لە کاتی پێویست و بەوپەڕی چەقبەستووییدا ئەم کارە دەکەن. سەبارەت بە ڕۆیشتنە سروشتییەکەی، بە شێوەیەکی نیوەگەڕ دەڕوات و پێویستی بە بەکارهێنانی دەستەکانی هەیە. زۆربەی ئەم مەیموونانە، لە کاتی ڕۆیشتن، پشتگیری لە پەنجەی ناوەڕاستی پەنجە چەماوەکانیان دەکەن لەسەر زەوی، قاچەکانیان بەرەو جەستەیان دەچەمێننەوە و جەستەیان پاڵدەنێن بۆ پێشەوە لە نێوان دەستە درێژەکانیاندا وەک ئیفلیجێک کە لەسەر دوو چەقۆ دەڕوات. ئەمڕۆش بەگشتی دەتوانین لە مەیموونەکاندا هەموو قۆناغەکانی گواستنەوە لە ڕۆیشتن بە هەر چوار قاچەوە بۆ ڕۆیشتن بە دوو قاچەوە چاودێری بکەین. بەڵام ئەم دوایین شێوازی ڕۆیشتنە هەرگیز لە ئاستی شێوازێکی فریاگوزاری تێپەڕ نەکردووە، کە لە کاتی پێویستییەکی زۆردا بەکاردەهێنرێت. ئەگەر ڕۆیشتنی ڕاست قەدەر بووبێت، بۆ باوباپیرە تووکدارەکانمان. یەکەمجار ببێتە یاسایەک و دووەمیش پێویستییەک، ئەوا ئەمە وا گریمانە دەکات، کە دەستەکان لەو سەردەمەدا دەبوو چالاکی زیاتر و زیاتری جۆرەکانی دیکە ئەنجام بدەن. تەنانەت لە نێو مەیموونەکاندا جۆرێک لە دابەشکردنی کار لە نێوان دەست و قاچەکاندا هەیە. دەست وەک وتمان لە کاتی سەرکەوتندا بەکاردێت، بە پێچەوانەی قاچەوە. دەست زیاتر بۆ هەڵگرتن و ڕاگرتنی خۆراک بەکاردێت، وەک چۆن هەندێک لە مەمکەکانی خوارەوە بە قاچەکانی پێشەوەیان دەیکەن. هەندێک لە مەیموونەکان دەستەکانیان بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی کۆشک لە دارەکاندا، یان تەنانەت وەک شامپانزیەکان بۆ دروستکردنی گوێسەبانێک لە نێوان لقەکاندا بۆ ئەوەی لە خراپی کەشوهەوا بپارێزن. بەو دەستە چەقۆکان دەگرن بۆ بەرگریکردن لە دوژمنان یان بە میوە و بەرد بەردیان تێ دەگرن. هەندێک کردەوەی سادە بە دەست ئەنجام دەدات کە لاسایی مرۆڤ دەکەنەوە. بەڵام، وردە وردە لێرەدا، هەموو جیاوازییەک لە نێوان دەستی مەیمونە گەشەنەسەندووەکەدا هەیە. تەنانەت ئەگەر مرۆڤ هاوشێوەیترین مەیمونیش بێت. و دەستی مرۆڤ، کە بە کارکردن لە ماوەی هەزاران سەدەدا تا پلەیەکی بەرزی شارەزایی بەرزکراوەتەوە. ژمارەی ئێسک و ماسولکەکان و ڕێکخستنی گشتییان لە دەستی مەیمون و دەستی مرۆڤدا وەک یەکن، بەڵام دەستی یەکەم مرۆڤی دڕندەی سەرەتایی دەتوانێت سەدان کردەوە ئەنجام بدات کە دەستی مەیموونی ئێستا هەرگیز ناتوانێت لاسایی بکاتەوە. دەستی مەیموون، واتە مەیموون. هیچ چەقۆیەکی بەرد دروست نەکرابوو، تەنانەت چەقۆیەکی زۆر خامیش……

– کورتە چیرۆکی: محەمەد ئۆسۆ
– بەو هیوای وەرگێڕانەکەی بۆ کوردی چاک بێت
زوهێر خوێنەوارێکی گوندەکەی خۆیانە و حەزێکی زۆری بۆ هونەر و هەموو بابەتە هزرییەکان هەیە. لەگەڵیدا هەمیشە بەهۆی نەمانی باوک و دایکییەوە، نازێکی زۆری ئاواییەکەی بەسەرەوەیە. ئەم جیهانە بۆ ئەو هەموو حەز و ویستانەی هێشتا بچوکە. دەیەوێت بگات بەو پیشە و شوێنەی، کە پاڵەوانی ڕۆمانەکان زۆرجار تیایدا دەگوزەرێن بۆ چەندین سەدە. سەری خۆی هەڵدەگرێت و دەچێتە شام! شامی شارستانی و مۆدی کەشخە و ناوەڕۆکی چێژ و ویستەکانی. لەو شارەدا زۆر تێناپەڕێت، زوهێر تێدەگات، کە خەیاڵ پڵاوێکی مەست بووە. ئیتر بەرە بەرە دەگاتەوە هەمان دۆخی گوندەکەی خۆی. ئەو پارەیەی، کە لەگەڵ خۆی هێنابووی دەداتە کزی. لەلای پیرەژنێکی داماو ژووری گرتووە و هەمیشە نەگبەتی و بێبەختی خۆیان بۆ یەک دەگێڕنەوە. زوهێر دەیەوێت بڕواتەوە و چەشە بووە لە هیوابڕاوی و دەردەسەری و شکست. دەچێتەوە وێستگەی شەمەندەفەر و لەوێ تەماشا دەکات، ئەو پارەیەی پێی ماوە بەشی سواربوونی ناکات. دەچێت ها لێرە ها لەوێ لە قومسێری ئەوێ یاخود جابییەکان بپاڕێتەوە، کە بە هەموو شوێن ڕازییە و تەنها سەری بخەن.
جابی بەزەیی بە زوهێردا دێتەوە و دەڵێت: من ناتوانم سەرت بخەم لەگەڵ گەشتیاراندا. بۆیە چاوپۆشیت لێ دەکەم لە فارگۆنی بەفرگر سەرکەوە. بەختی تۆ هیچ خۆراک و شتی تێدا نییە. زوهێر لەسەرخۆ خۆی دەتەپەێنێتە ژوورەوە و نقە لەخۆی دەبڕێت.
شەمەندەفەر دەڕوا و فارگۆنێکی ستیلی چۆڵە. نە سەعاتێکە نە دوان و زوهێر وەڕس دەبێت. کاتێک دەچێت گڵۆپەکە داگیرسێنێ، بەو پێیەی ترسی هەستپێکردنی نەماوە. لەپڕ تابلۆکە دەبینێت، کە نوسراوە ”تاکو ٢٨ پلەی ژێر سفر دەیبەستێت.تکایە دەرگا دوای خۆت دابخە”. ئەم ئیتر دادەنیشێ و بەرەبەرە هەست دەکات سارد دەبێت. هەڵدەستێ و بەئەسپایی لە دەرگاکە دەدات. بەڵام ئەفسوس لەو ژاوەژاوە و هاڕەیە کێ دەیبیستێ. تابێت توندری دەکات و هێواش هێواش شڵەژاوتر دەبێت. نە پەنجەرەیەک نە کونێکی دەرەوە هیچ هیچی نییە.
دوای ٥ سەعات شەمەندەفەر دەگاتە حەڵەب. جابییەکە کاتێک دەرگاکە دەکاتەوە،تاکو بەدزییەوە دایبەزێنێت زەندەقی دەچێت. زوهێر بووە بەتەختە و هیچ ناجوڵێت. ئیتر لەتاوا هاوار دەکات و خەڵک و قومسێر کۆدەبنەوە. پاش نیو سەعاتێک ترومبێلی فریاکەوتن دەگات. کابرای شۆفێر شەمەندەفەرەکە ئاگرەکەی دادەخات و دەڕواتە نزیکی جابی. جابی بە ترس و لەرزێکەوە دەڵێ: تۆ بڵێ پۆلیس نەیدۆزێتەوە، کە من چاوپۆشیم لێ کردووە و ڕەقبۆتەوە؟ بڵێی لە سێدارە نەدرێم لەسەر ئەو کوشتنە ئەنقەستە؟ شۆفێرەکە بەسەرسوڕمانەوە دەڵێ: بۆ ڕەقبۆتەوە لەسەرما؟
٠ ئەی چی هەی قوڕ بەسەرم!!
— نا کاکە، ئەو فارگۆنە هەفتەیەکە هەر ماتۆڕی سارکردنەوەی دەرکراوە و نێردراوە بۆ چاککردن. خوا دەزانێ کەی دێتەوە!!
گەلانی ڕۆژهەڵات لە زوهێر دەچن. وەهمێکیان دروستکردووە بەناوی سەرکردە و دەستڕۆیشتوو و گوایە هەموو دنیا لەگەڵیانە دژیان. بەڵام ئەسڵدا ”ماتۆڕیان” هەر پێوە نییە. تەنها کۆمەڵێک سەرسەری و بنەماڵەی چەتەن!

سەگێکی هار:

بنکەی پۆلیسە و کاکی بەڕێوبەر و یاریدەدەرەکەی قنج خۆیان گۆڕیووە و بسکەی سمێڵیان دێ. تازە موچەی مانگی پێش پێشووتریان وەرگرتووە. شار خامۆشە و هەموو شت بەپێی تەلی دادگا دەسوڕێ. لە سەریانەوە تەرازوویەک دانراوە و ژنێکی چاوبەست گرتویەتی بەدەستیەوە. لەسەر ئەویشەوە وێنەی جووت سەرکردە دانراوە.
یاریدەدەر: جەناب، باشتر نییە نیشانەی داد و یەکسانی لەسەرو وێنەی جووت سەرکردەوە بێت؟ چونکە هەردووکیان پارێزەری داد بوون و مەعالیان هەمیشە جەختیان لە دادپەروەری دەکردەوە.
بەڕێوبەر: من چەن دەتکەم بە ژێر سک، بەڵام تۆ هەر دەبیت بە پاڵدو*. ئاخر نازانی گەر هەردووکیان نەبان، نە ئازادی نە داد و نە ئەم وڵاتەش دەبوو. کورە من و تۆش بە رەزای ئەوان لێرەین.
یاریدەدەر: ئەها، وەڵاهی ئینسان تا دەمرێت هەر فێری حیکمەت و مەنتق دەبێت لە جەنابتەوە. تۆ سەیری سەیری من چیم بیرچووە. تکایە بمانبوورە بە گەورەیی خۆتان.
بەڕێوبەر: گرنگ ئەوەیە تۆش بیگەیەنیت، وەکو دەزانیت ئێمە مستی دەستی دادپەروەرین لەم شارە.
لەپڕ غەڵبە غەڵبێک دێت و هەرایەک لە قاوشی بەردەمیان وا نزیک دەبێتەوە. هونەر، کە پۆلیسێکی جێگیرە لە بەڕێوبەبەرایەتی بە بڕوانامەی ٦ـی بنەڕەتییەوە. لەشێکی پتەو و قیافەیەکی هەیە، کە نایەڵێت ئەو حەشامەتە بگەنە لای ژووری بەڕێوبەر. بەڕێوبەر و یاریدەدەر بە سەرسوڕمانەوە بۆ یەکتری لە دەرگاکە نزیک دەبنەوە و دەیکەنەوە.
– ها هونەر ئەم گەڕەلاوژێیە چییە؟؟ (زیاتر…)