پێشەکی
جیاکردنەوەی چاک لە خراپ و دیاریکردنی ئەوەی چی “جوانە” (حسـن) و چی “ناشیرینە” (قبیح)، یەکێکە لە پرسە بنەڕەتییەکانی عەقیدە، فیقه و عیلمی کەلام لە ئیسلامدا. ئەم بابەتە، کە بە دەستەواژەی “التحسين والتقبيح” ناسراوە، لە ناوەندی گفتوگۆی نێوان مەزهەبە جیاوازەکاندایە و پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە تێگەیشتنمان بۆ دادپەروەریی خودایی هەیە.
ئەم مشتومڕە تەنها لەناو بازنەی ئیسلامدا نەماوەتەوە، بەڵکو لە قوتابخانە ڕەوشتییەکان و دەرەوەی ئاینیش لەلای فەیلەسوفانی وەک (هیوم، کانت، هێگڵ و هایدت) بەردەوامی هەیە.
پرسیارە بنەڕەتییەکە ئەمەیە: ئایا عەقڵی مرۆڤ بە سەربەخۆیی دەتوانێت بزانێت چی چاکە و چی خراپە، یان ئەوە تەنها لە ڕێگەی وەحی و شەریعەتەوە دەردەکەوێت؟
سەرەتا و پێشینەی مێژوویی
یەکەمین کەس، کە بە شێوەیەکی بەرفراوان ئەم بابەتەی کردە جێگەی لێکۆڵینەوە، (جەهمی کوڕی سەفوان) بوو، کە بنەما ناودارەکەی دامەزراند:
“وجوب المعرفة بالعقل قبل ورود الشرع”
واتە: “ئەرکی ناسینی خودا و چاکە و خراپە بە عەقڵە، تەنانەت پێش هاتنی شەریعەتیش.”
ئەم بنەمایە دواتر بووە هەوێنێک بۆ ئەوەی موعتەزیلەکان و کەرامییەکان ئەم ڕوانگەیە پەرە پێ بدەن.
سێ ڕوانگەی سەرەکی لە کەلامی ئیسلامیدا
١. ڕوانگەی موعتەزیلە (عەقڵانییەتی ڕەها)
- بۆچوون: عەقڵ بە شێوەیەکی سەربەخۆ دەتوانێت “جوانی” و “ناشیرینی” (چاک و خراپ)ی شتەکان تێبگات. شەریعەت تەنها بۆ پشتڕاستکردنەوە و بەهێزکردنی حوکمی عەقڵ دێت.
قال المعتزلة: إن العقل يدرك قبح الكذب وحسن الصدق وإن لم يرد الشرع بذلك.”موعتەزیلەکان دەڵێن: عەقڵ تێدەگات لە ناشیرینی درۆ و جوانی ڕاستگۆیی، تەنانەت ئەگەر شەریعەتیش فەرمانی پێ نەدابێت.”
٢. ڕوانگەی ئەشعەری (دەقگەرایی ڕەها)
- بۆچوون: هیچ شتێک لە کرۆکی خۆیدا چاک یان خراپ نییە، تەنها ئەوەی شەریعەت فەرمانی پێ کردبێت چاکە، و ئەوەی قەدەغەی کردبێت خراپە. لای ئەوان عەقڵ توانای سەپاندنی ئەرکی نییە بەسەر مرۆڤدا.
قال الأشاعرة: لا حسن ولا قبح للأفعال إلا ما حسنه الشرع أو قبحه.”ئەشعەرییەکان دەڵێن: هیچ جوانی و ناشیرینییەک بۆ خودی کردارەکان نییە، تەنها ئەوە نەبێت، کە شەریعەت بە چاک یان خراپی داناوە.”
٣. ڕوانگەی ماتوریدی (ناوەندگیری)
- بۆچوون: کردارەکان لە بنەڕەتدا خاسیەتی چاک و خراپیان تێدایە و عەقڵ دەتوانێت درکیان پێ بکات، بەڵام “سزا و پاداشت” و ئەرکدارکردن (تکلیف) تەنها دوای هاتنی شەریعەت دێت. واتە عەقڵ دەزانێت “زوڵم” خراپە، بەڵام مرۆڤ لەسەری سزا نادرێت تا پێغەمبەرێک ئاگاداری نەکاتەوە.
عند الماتريدية: الأفعال لها صفات ذاتية من الحسن والقبح، والعقل يدركها لكن الحكم الشرعي يتوقف على السمع.”لەلای ماتوریدییەکان: کردارەکان خاسیەتی بنەڕەتییان هەیە لە جوانی و ناشیرینی، عەقڵ درکیان پێ دەکات بەڵام حوکمی شەرعی (حەرام و حەڵاڵ) بەندە بە دەقی ئاینییەوە.”
بەڵگەکانی قورئان
هەریەک لەم گرووپانە بۆچوونەکانیان بە ئایەتەکانی قورئان پشتڕاست دەکەنەوە:
- بەڵگەی ئەوانەی شەریعەت دەکەنە پێوەر (وەک ئەشعەری):﴿وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا﴾ (الإسراء: ١٥)”ئێمە سزای هیچ گەلێک نادەین تا پێغەمبەرێکیان بۆ نەنێرین.”
- بەڵگەی ئەوانەی ڕۆڵ دەدەن بە عەقڵ (وەک موعتەزیلە و ماتوریدی):﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ﴾ (النحل: ٩٠)”خودا فەرمان بە دادپەروەری و چاکەکاری دەدات.” (واتە دادپەروەری چەمکێکە پێش فەرمانەکە بوونی هەیە).
ڕوانگەی ئیبن تەیمییە: دابەشکردنی ورد
شێخ الإسلام ئیبن تەیمییە ڕوانگەیەکی وردتری خستەڕوو، کە هەوڵ دەدات نێوانیان کۆبکاتەوە، بە دابەشکردنی کردارەکان بۆ سێ جۆر:
جۆری یەکەم: کردارە بنەڕەتییەکان (عەقڵییەکان)
ئەو کردارانەی لە کرۆکی خۆیاندا بەرژەوەندی یان زیانیان تێدایە.
- نموونە: دادپەروەری بە خودی خۆی سوودی هەیە، ستەمکردن بە خودی خۆی زیانی هەیە. عەقڵ بە ئاسانی ئەمە دەزانێت.
- دەق: “ما تتضمنه الأفعال من المصالح والمفاسد.”
جۆری دووەم: کردارە شەرعییە پەتییەکان
ئەو کردارانەی عەقڵ ناتوانێت چاک و خراپییان دیاری بکات و تەنها لە ڕێگەی فەرمانی شەرعەوە دەزانرێن. پرسیارکردن لەبارەی هۆکارەکانیان زۆرجار بەندەییە (تعبدي).
- نموونە: ژمارەی ڕکاتەکانی نوێژ، حەرامبوونی گۆشتی بەراز، قەدەغەکردنی کاری شەممە بۆ جولەکەکان ..هتد.
جۆری سێیەم: کردارە تێکەڵەکان
ئەو کردارانەی هەم خاسیەتی بنەڕەتییان هەیە و هەم شەریعەت جەختی لێ کردوونەتەوە.
- نموونە: “بەجێهێنانی پەیوەندی خزمایەتی” (صلة الرحم). عەقڵ تێدەگات، کە پچڕانی پەیوەندی خزمایەتی زیانی کۆمەڵایەتی هەیە، شەریعەتیش هاتووە و سزای بۆ داناوە.
خشتەی بەراوردکاری نێوان مەزهەبەکان
| بابەت | موعتەزیلە | ئەشعەری | ماتوریدی |
| سەرچاوەی چاک و خراپ | زاتییە (لە خودی شتەکەدایە) | شەرعییە (فەرمانی خودایە) | زاتییە (لە خودی شتەکەدایە) |
| ڕۆڵی عەقڵ | دەتوانێت سەربەخۆ بڕیار بدات | تەنها پەیڕەوی دەق دەکات | دەتوانێت تێبگات، بەڵام یاسا دانانێت |
| سزا پێش هاتنی شەریعەت | شایستەی سزایە | سزا نییە | سزا نییە (لەسەر ڕای بەهێز) |
دەرئەنجام
بابەتی “التحسين والتقبيح” یەکێکە لە قووڵترین بابەتەکانی هزری ئیسلامی، کە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر چەندین کایە هەیە:
١. ماهیەتی ئەخلاق: ئایا ئەخلاق بابەتی ڕێژەییە (بەپێی فەرمان) یان جێگیرە (بەپێی کرۆک)؟
٢. پەیوەندی نێوان عەقڵ و وەحی: ئایا عەقڵ هاوبەشە لە دۆزینەوەی ڕاستیدا یان تەنها وەرگرە؟
٣. دادپەروەری خودایی: چۆنێتی مامەڵەکردنی خودا لەگەڵ ئەوانەی پەیامیان پێ نەگەیشتووە.
- سەرچاوەکان:
- أبو منصور الماتريدي، التوحيد.
- القاضي عبد الجبار، المغني في أبواب التوحيد والعدل.
- أبو الحسن الأشعري، اللمع في الرد على أهل الزيغ والبدع.
- ابن تيمية، مجموع الفتاوى.
وەڵامێک بنووسە