پێشەکی
خوێندنەوەیەک لە نێوان حیکمەتی «ئیبن تەیمییە» و ڕەخنەی «جەی ماکی» بۆ سەروئاکار لە فەلسەفەی ڕەوشت. ئەم بابەتە لەڕووی شیکارییەوە پێی دەوترێت: ئۆنتۆلۆژی ڕەوشت یا مۆڕاڵ
(تێبینی: ئەو زاراوانەی لەم دەقەدا بە تۆخ نووسراون، لە فەرهەنگۆکی کۆتاییدا بەرامبەرە عەرەبی و ئینگلیزییەکەیان دانراوە)
هەر کەسێک تەنانەت بۆ جارێکیش ئاوڕی لە فەلسەفە یان زانستی کەلام دابێتەوە، مەحاڵە تووشی ئەو گرێکوێرە بەناوبانگە نەبووبێت، کە بە دیلێمای یوسوفرۆ دەناسرێت. ئەمە ئەو پرسیارە قووڵەیە، کە دەچێتە ناو جەرگەی باوەڕ و مێتا-ئێسیک/سەروئاکارەوە:
ئایا شتەکان لەبەر ئەوە باشن چونکە خودا فەرمانی پێ کردوون؟ یان خودا فەرمانی پێ کردوون چونکە لە بنەڕەتدا خۆیان باشن؟
لەم وتارەدا، هەوڵ دەدەم وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە لە ڕێگەی بەراوردکردنی بۆچوونی زانای گەورەی ئیسلام «ئیبن تەیمییە» و خاڵی هاوبەشی لەگەڵ فەیلەسووفی هاوچەرخ و دژە-ڕیالیست «جەی ماکی» (J.L. Mackie).
یەکەم: کاتێک فەرمان دەبێتە «هەڕەمەکی»
با سەرەتا گریمانەی یەکەم وەربگرین:
ئەگەر بڵێین خودا بەبێ هیچ پێوەرێکی پێشوەختە و تەنها لەسەر بنەمای ویستی ڕووت، چاکە و خراپەی دیاری کردووە (وەک ئەوەی بەشێک لە ئاراستە کەلامییەکان باوەڕیان پێیەتی). ئەمە بەو مانایە دێت کە دەکرا خودا فەرمانی بە درۆکردن و ستەم بکردایە، و لەو دۆخەدا ستەم دەبووە چاکە!
لەم خاڵەدا، سەیرترین هاوڕایی لە نێوان باوەڕدارێک و بێدینێک دروست دەبێت:
١. جەی ماکی: ئەم فەیلەسووفە ئارگێومێنتێک بەکاردەهێنێت و دەڵێت: ئەگەر چاکە تەنها بریتی بێت لە فەرمانی خودا، کەواتە ئەخلاق پرۆسەیەکی هەڕەمەکییە. ماکی ئەم دەرەنجامە بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی بڵێت “کەواتە ئەخلاقی بابەتی بوونی نییە”.
٢. ئیبن تەیمییە: ڕێک هەمان مەترسیی هەڕەمەکییەت دەخاتە ڕوو، بەڵام بە ئاراستەیەکی پێچەوانە. ئەو دەڵێت: مەحاڵە شەریعەت و ئەخلاق هەڕەمەکی بن، کەواتە دەبێت خودا لەسەر بنەمای حیکمەت و هۆکار فەرمانی کردبێت، نەک تەنها ویستێکی ڕووت.
دووەم: مەترسیی تیۆلۆجی و لەدەستدانی متمانە
کێشەی “هەڕەمەکییەت” تەنها کێشەیەکی فەلسەفیی وشک نییە، بەڵکو مەترسییەکی گەورەی هەیە لەسەر خودی باوەڕداری، ئەویش بریتییە لە: لەدەستدانی متمانە.
ئەگەر بڕوامان وا بێت خودا بەبێ هیچ هۆکار و حیکمەتێک، واتە بە شێوەی عەبەس بڕیار دەدات، ئەوا بنەمای متمانە بە خودا دەڕووخێت. خودایەک کە خاوەنی دانایی و زانستی ڕەها بێت، مەحاڵە تەنانەت بۆ یەک جاریش کارێکی بێهودە بکات.
لە یاسای کەماڵدا، بوونی یەک خاڵی نەرێنی یان یەک بڕیاری بێمانا، هەموو سیستەمەکە دەخاتە ژێر پرسیارەوە؛ وەک دەوترێت: «بەشێکی نەرێنی، گشتە ئەرێنییەکە هەڵدەوەشێنێتەوە». ئەگەر خودا لە دیاریکردنی چاکەدا هەڕەمەکی بێت، کێ گەرەنتی دەکات لە جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی قیامەت و پاداشت و سزادا هەڕەمەکی نەبێت؟
سێیەم: چارەسەر (حیکمەتی خودا و واقیعی شتەکان)
بۆ دەربازبوون لەم گرفتە، ئیبن تەیمییە ڕێگەیەکی ناوەند (Middle Path) دەگرێتە بەر کە جیاوازە لە زۆرینەی کەلامییەکان. ئەو دەڵێت:
خودا فەرمانی بەم شتانە کردووە، چونکە خۆیان لە واقیعدا باشن.
ئەمە دوو مانای گرنگی هەیە:
١. چاکە و خراپە دوو سیفەتی زاتی و جێگیرن لەنێو خودی کردەوەکاندا. بۆ نموونە: دادپەروەری خۆی لە خۆیدا جوانە و سوودبەخشە، ستەمیش خۆی لە خۆیدا ناشرین و زیانبەخشە.
٢. فەرمانەکانی خودا شوێنکەوتەی ئەو بەرژەوەندی و حیکمەتانەن، کە لە کردەوەکاندا هەن. خودا بەپێی زانستە ڕەهاکەی دەزانێت ئەم کارە سوودی هەیە، بۆیە فەرمانی پێ دەکات.
وەک ئیبن تەیمییە لە کتێبەکانیدا جەختی لێ دەکاتەوە: “خودای گەورە پاکە لە کاری بێهودە (عەبەس) و هیچ فەرمانێک ناکات مەگەر حیکمەتی تێدا بێت.”
دەرەنجام
لێرەوە دەگەینە ئەو ڕاستییەی، کە عەقڵ توانای ئەوەی هەیە درک بە بەشێکی زۆری چاکە و خراپەکان بکات، چونکە ئەوان حەقیقەتێکن لە دەرەوەی فەرمانەکەدا بوونیان هەیە.
ڕۆڵی وەحی و ئایین لێرەدا ئەوەیە:
- ئەو ڕاستییانەی لە عەقڵدا هەن پشتڕاستی بکاتەوە.
- وردەکارییەکانمان بۆ ڕوون بکاتەوە، کە عەقڵ پەی پێ نابات.
- پاداشت و سزا ببەستێتەوە بە کردەوەکانەوە (چونکە سزادان تەنها دوای هاتنی پەیامبەرانە).
بە کورتی: خودا فەرمانی بە چاکە کردووە چونکە «چاکە»، نەک چاک بێت تەنها لەبەر ئەوەی ئەو فەرمانی پێ کردووە. ئەمەش لوتکەی دادپەروەرییە.
📚 فەرهەنگۆک (Glossary)
| زاراوەی کوردی | Terminology (English) | المصطلح (العربي) |
| دیلێمای یوسوفرۆ | Euthyphro Dilemma | معضلة يوثيفرو |
| مێتا-ئێسیک (سەروو-ئاکار) | Meta-ethics | ما بعد الأخلاق |
| ویستی ڕووت | Sheer Will / Arbitrary Will | الإرادة المحضة / المشيئة المجردة |
| هە ڕەمەکی | Arbitrary | اعتباطي / جزافي |
| عەبەس (بێهودە) | Vain / Absurdity | العبث |
| دانایی و زانستی ڕەها | Omniscience and Perfect Wisdom | كمال العلم والحكمة |
| زاتی (خودی) | Intrinsic / Inherent | ذاتي |
| چاکە و خراپەی عەقڵی | Rational Goodness and Badness | التحسين والتقبيح العقلي |
| بەرژەوەندی و حیکمەت | Interests and Wisdom | المصالح والحكم |
وەڵامێک بنووسە