ئیدیعا/بانگەشە (Claim) چییە؟
ئیدیعا/بانگەشە قسەکردن و دەربڕینێکە، کە دەبێت بەڵگەی دروستی بۆ بهێنرێتەوە. جۆرێک بەرپرسیارێتیشە بۆ بانگەشەکەر و دەبێت لەئەستۆی بگرێت.
تێبینی گرنگ: هەمیشە بەرپرسیارێتی سەلماندن دەکەوێتە سەرشانی ئەوەی بانگەشەکە دەکات.
بۆچی ئەمە گرنگە؟
ئێمە لە هەموو وتوێژێکی ڕۆژانەدا توشی جۆرێک لە “ئیدیعا” دەبینەوە. جا ئەوە:
- بەستنەوەی ڕووداوێک بە هۆکاری دیاریکراوەوە
- بەستنەوەی بیروڕایەکی دیاریکراو بە ئەنجامێکەوە
- داوای باوەڕکردن بە شتێک بەبێ بەڵگە
وەک چۆن لە زانستدا (فیزیا، کیمیا، بیرکاری) دەگەڕێین بەدوای شیکردنەوە و هۆکارەکاندا بەپێی “موسەلەمات” ڕێککەوتووکراوەکان، هەمان شێوە دەبێت لەگەڵ بانگەشەکاندا ئەنجامی بدەین.
جۆرەکانی ئیدیعا
١. ئیدیعای ئەرێنی (Positive/Affirmative Claim)
پێناسە: گرێدانی ڕووداو بە هۆکارەکانی بە زنجیرەیەکی دانەپەچڕاو و ئەقڵانی.
نمونەکان:
- “ئەم قوتابخانەیە باشترینە لە شارەکەدا”
- “ئەم دەرمانە نەخۆشیەکە چاک دەکاتەوە”
- “وەرزشکردن تەندروستی باشتر دەکات”
چۆن بیپشکنینەوە:
- داتا و ئامارەکان داوا بکە
- سەرچاوەی زانستی بپشکنەوە
- بەراوردکردن لەگەڵ بەڵگەی تر
٢. ئیدیعای نەرێنی دیاریکراو (Specific Negative Claim)
پێناسە: ڕەتکردنەوەی شتێک، کە دەتوانیت بیپشکنیتەوە و تاقی بکەیتەوە.
نمونەکان:
- “ئەم دەرمانە کاریگەری نییە”
- “ئەم بڕوانامەیە ساختەیە”
- “ئەم خۆراکە ڤیتامین C ی تێدا نییە”
چۆن بیپشکنینەوە:
- تاقیکاری و شیکردنەوەی زانستی
- پشکنینی بەڵگە و بڕوانامەکان
- بەکارهێنانی ئامێرە پیشەیەکان
٣. ئیدیعای نەرێنی شاراوە (Unfalsifiable Negative Claim)
پێناسە: بانگەشەیەک، کە ناتوانیت نە بیسەلمێنیت و نە ڕەتی بکەیتەوە، چونکە لەدەرەوەی بواری تاقیکردنەوەیە.
نمونەکان:
- “ڕۆحی شەیتان لەم خانووەدایە”
- “ئەستێرەکان چارەنووسی مرۆڤ دیاری دەکەن”
- “خودایەکی نادیار لە هەموو شوێنێکە”
بۆچی ئاستەنگن:
- ناتوانیت بیانپشکنیتەوە بە شێوەیەکی زانستی
- هیچ بەڵگەیەکی مادی نییە
- وەک Russell’s Teapot (قۆرییە چاییەکەی ڕەسڵ) – ناتوانیت بسەلمێنیت، کە نییە
ڕێگاکانی پشکنینەوە
بۆ ئیدیعای ئەرێنی:
- داتا داوا بکە: “بەڵگەکەت چییە؟”
- سەرچاوە بپشکنەوە: “لەکوێوە ئەم زانیاریە؟”
- بەراوردکردن: “ئایا لەگەڵ زانیاری تر دەگونجێت؟”
بۆ ئیدیعای نەرێنی دیاریکراو:
- تاقیکردنەوە: “بۆچی پێت وایە ڕاست نییە؟”
- بەڵگەی پێچەوانە: “ئایا بەڵگەی دژ هەیە؟”
- شیکردنەوەی زانستی: “تاقیکردنەوەی دروست چۆن بکرێت؟”
بۆ ئیدیعای نەرێنی شاراوە:
- پرسیار لە پشکنینەوە: “چۆن دەتوانین بیپشکنینەوە؟”
- داوای بەڵگەی مادی: “بەڵگەی بینراو چییە؟”
- ئاگاداری: زۆرجار ئەمانە تەنها باوەڕن، نەک ڕاستی
نموونەی پراکتیکی
ئیدیعا: “ئەم چایە ڕووەکییە هەموو نەخۆشیەک چاک دەکاتەوە”
پشکنینەوە:
- چ پێکهاتەیەکی هەیە؟
- تاقیکردنەوەی زانستی کراوە؟
- چ نەخۆشیەکی دیاریکراو چاک کردووەتەوە؟
- ئایا بەڵگەی پزیشکی هەیە؟
ئامۆژگاری کۆتایی
ئەوەت لەبیر بێت، کە:
- هەمیشە بەڵگە داوا بکە
- سەرچاوەکان پشکنەوە
- زانست لە باوەڕ جیا بکەرەوە
- بۆ شتانی نادیار زۆر وریا بە
وەڵامێک بنووسە